Foto van de week 18 - 24 maart 2019

ANSICHTEN afl. 32 Watermolen bij Haaksbergen

Vorige week zondag kocht ik deze prentbriefkaart van de Oostendorper Watermolen op de boekenmarkt in Ootmarsum. De foto was me bekend, alleen niet in deze licht ingekleurde uitgave. Het is nog niet exact bekend in welk jaar deze foto is gemaakt. Bij een ansichtkaart kun je daar op zeker 5 manieren achter komen:
- de soort kaart;
- de naam van de uitgever;
- de postzegel met datumstempel;
- een gedateerd geschreven bericht;
- details op de foto zelf.

Bijgaande kaart is echter nooit verzonden. Een datumstempel en bericht ontbreken dus. Toch is aan de soort kaart te zien dat deze voor 1905 is uitgegeven. Bij de oorspronkelijke ansichtkaarten was de hele achterkant gereserveerd voor de adressering. Men noemt deze kaarten voorlopers. Deze kaart van de watermolen is zo’n ‘voorloper’. Tot 1905 mocht in Nederland de achterkant van een prentbriefkaart alleen gebruikt worden om naam, adres en woonplaats op te schrijven. Soms zie je bij deze kaarten de geschreven teksten op de voorkant staan, hoewel het eigenlijk niet mocht. Na 1905 werd de kaart met een gedeelde achterkant geïntroduceerd. Bij deze kaarten is de achterzijde in tweeën gedeeld: de rechterhelft is bestemd voor het adres, dat op voorgedrukte lijntjes kan worden geschreven, en links is ruimte voor een bericht. We kennen dat tegenwoordig nog op deze manier. Vanaf 1905 is de voorzijde exclusief bestemd voor het beeld.

De kaart is uitgegeven door ‘La Rivière & Voorhoeve, Zwolle’. Deze uitgeverij gebruikt op ansichtkaarten ook regelmatig de afkorting L.R.V. Kaarten die je van deze uitgeverij aantreft zijn meestal 100 jaar of ouder. De jongste kaarten van L.R.V. zijn bijna een eeuw oud. Hugo la Rivière werd geboren in 1846 in Leiden en werd in 1882 uitgever te Zwolle. In 1888 kwam hij in de gelegenheid om in vennootschap met Anton Voorhoeve (1867-1942) een boek- en steendrukkerij op te richten: (N.V. Drukkerij La Rivière & Voorhoeve, Zwolle). De samenwerking zou 33 jaar duren. Er zijn diverse kaarten van Haaksbergen die door L.R.V. zijn uitgegeven. Voor 1910 waren er maar weinig lokale uitgevers van ansichtkaarten. Ik heb er zelf alleen enkele van Anna Maria Eijsink (Stoom-Eijsink-Marie) in de collectie. Na 1910 komen kaarten van Van den Broek & Adolfs in opmars, de uitgeverij die sinds 1909 een filiaal aan de Markt in Haaksbergen had. Later zou ook Letta Huis in ’t Veld (Spoorstraat) diverse kaarten uitgeven.

Duidelijk is dat deze foto van de watermolen oud is en van voor 1905 dateert. Op de foto valt een detail op als je naar de raderen van de molen kijkt. De Oostendorper Watermolen kent tegenwoordig (in ieder geval al meer dan 100 jaar) drie onderslagraderen. Op dit unieke plaatje zijn de restanten van een vierde rad zichtbaar.
In het standaardwerk over watermolens in Twente en de Achterhoek, ‘Molens, Mulders, Meesters’, van Herman Hagens uit Almelo valt het volgende te lezen over een verslag van de heren Staring en Stieltjes uit 1847: “In de tabel van kunstwerken in de Buurserbeek van 1847 noemen deze heren als eigenaar van de molen nog J.H. Stuve en hun beschrijving geeft aan, ‘dat deze molen doorgaans werkte met drie onderslagraderen van 4.4 el. Middellijn en in den zomer met een bovenslagslagrad van de halve grootte. In den zomer van 1847 heeft de molen een geruimen tijd in het geheel niet, of slechts eenige uren daags met het bovenslagrad kunnen werken’.” In hetzelfde jaar ging de molen over op Stuve’s schoonzoon Jan Willem Greve. De molen kende in de 19e eeuw dus een vierde rad, dat van het bovenslagtype was. Volgens Hagens moet het bovenslagrad begin 20e eeuw zijn weggebroken.

De foto zal waarschijnlijk tussen 1900 en 1905 zijn genomen. Zouden er nog oudere foto’s van de Oostendorper Watermolen zijn?
In ieder geval schreef de in Haaksbergen geboren domineeszoon en dichter Herman Berghege in dezelfde tijd zijn gedicht ‘De Watermölle biej Hoksebarge’. Hierbij de eerste strofe:

Nog heurt mien oor dat stöarig zoezen,
Nog zut mien ooge ’t draeiend rad,
Wóar ’t wit van schoem kwamp oaver broezen
Het röstloos water, ’t frische nat.