Foto van de week

Eric Ooink
2023-06-05

DE JAGENDE DOKTER
Jan Jacob Lokker, geneesheer te Haakbergen 1871-1886

In diverse kranten werd door de gemeente Haaksbergen in 1886 een advertentie geplaatst, waarin een nieuwe gemeente-arts werd gevraagd die “niet mocht jagen”. De vorige arts, dokter Lokker, was kennelijk nogal eens onbereikbaar geweest. Wie was deze geneesheer Lokker, wie waren zijn voorgangers en wat hield de functie van een gemeente-arts in?

Functie gemeente-arts
Eind 1833 besloot de gemeenteraad van Haaksbergen een vaste gemeente-arts aan te stellen. Daarvoor kende men alleen particuliere heel- en vroedmeesters, waarvan er zelden twee gelijktijdig in Haaksbergen waren gevestigd. Een heelmeester of geneesheer kun je vergelijken met een huisarts. Sommigen haalden ook het diploma van vroedmeester, waardoor ze ook verloskundige waren. Een goede vroedmeester kon het percentage levenloos geboren kinderen omlaag brengen. Als een geneesheer ook kon en mocht opereren werd hij chirurgijn genoemd en daar waren er in het Overijssel van de 19e eeuw een paar van. In 1830 bijvoorbeeld werden er drie chirurgen in Overijssel vermeld, waaronder Med. Dr. J.A. Wietz, geneesheer te Haaksbergen.

Voordat er een gemeente-arts kon worden aangesteld werd er in Haaksbergen in 1834 een instructie vastgesteld voor “een medisch doctor- heel- en vroedmeester of een heelmeester ten plattelande en
vroedmeester in de gemeente Haaksbergen”. Deze instructie kende onder meer de volgende bepalingen:
1) Hij moet gratis geneeskundige hulp en verband leveren aan alle ingezeten, die door de diaconie of een armbestuur onderhouden worden, en aan andere minderbedeelden, die echter een briefje van de burgemeester of een wethouder moeten overleggen. Geneesmiddelen mogen gedeclareerd worden.
2) Hij moet de vroedvrouw tijdens ziekte of afwezigheid vervangen en assistentie verlenen bij moeilijke bevallingen, bij minbedeelden gratis.
3) De onder 1) genoemden moet hij gratis vaccineren.
4) Zonder voorkennis van de burgemeester of een wethouder mag hij ’s nachts Haaksbergen niet verlaten.
5) Hij moet zich gedragen naar de verordeningen en instructies op de uitoefening der geneeskundige vakken als vastgesteld bij Koninklijk Besluit van 31 mei 1818.
6) Zijn jaarwedde wordt vastgesteld op f 300,- te betalen uit de gemeentekas.
7) De arts moet de eed afleggen in handen van de burgemeester.

Op deze voorwaarden werd op 9 oktober 1834 de eerste gemeente-arts benoemd. Dit was D.A. te Wechel. In dezelfde tijd was er in Haaksbergen ook nog een tijdje een particuliere arts werkzaam, namelijk G.A. Harbers van hotel De Klok uit Eibergen, die in 1848 overleed. Harbers was plattelandsheelmeester en had in 1839 ook het diploma van vroedmeester behaald.

Lokkers voorgangers
In de periode 1866 tot begin 1871 had Haaksbergen geen geluk met het invullen van de vacature van gemeente-arts. Twee personen vervulden de functie in deze periode, maar de eerste viel kennelijk niet in de smaak, want zijn verzoek tot vaste aanstelling werd enkele malen aangehouden. De tweede persoon vertrok na ruim een jaar, waarna Haaksbergen vanaf februari 1871 zonder gemeente-arts zat en er hulp van buiten werd ingeroepen. Gelijktijdig was vanaf 1867 Hendrik Berghege uit Zutphen als arts in het dorp werkzaam. Hij was de jongere broer van dominee Jan Berghege, die hier vanaf 1857 predikant was. Hendrik deed zijn artsexamen in december 1866 te Amsterdam. Hij schijnt een kundig arts te zijn geweest en haalde in 1868 de krant, nadat hij met behulp van een keizersnede en met assistentie van drie andere artsen uit Enschede en Neede een tweeling ter wereld had gebracht, onder erbarmelijke omstandigheden. De ouders van de kinderen woonden in een hut op de grens tussen Honesch en Buurse. De kinderen, twee jongens, kregen de namen Julius en Caesar. De tweeling leefde niet lang. Caesar overleed na 10 dagen en Julius stierf 10 dagen later.
Berghege woonde aanvankelijk aan de Oostenstraat. Vanaf 1869 woonde hij aan de Molenstraat A 150 (dit is nu nr. 24, naast café Zeezicht). Hij bewoonde het huis samen met notarisdochter Antje Jordaan. Samen hadden ze een huishoudster. Berghege overleed op 28-jarige leeftijd in september 1871 en werd begraven op de Particuliere begraafplaats aan de Spoorstraat. Zijn te vroege overlijden heeft er hoogstwaarschijnlijk toe geleid dat Berghege nooit tot gemeente-arts is aangesteld.

Gemeente-arts Lokker
Kennelijk was Hendrik Berghege al enige tijd ziek geweest. In hetzelfde pand aan de Molenstraat kreeg hij vanaf maart 1871 de geneeshees Jan Jacob Lokker als buurman. Deze was met zijn vrouw vanuit Odoorn (Drenthe) naar Haaksbergen gekomen. In 1872 werd Lokker officieel benoemd tot gemeente-arts van Haaksbergen. Vanaf toen moest Haaksbergen het doen met uitsluitend een gemeente-arts. Tot 1925 waren de achtereenvolgende gemeenteartsen de enige huisartsen van Haaksbergen.
Jan Jacob Lokker was 2 februari 1844 geboren te Dirksland (Zuid-Holland) als zoon van Johannes Lokker en Neeltje Grootenboer. Na het behalen van zijn artsexamen zal hij een aanstelling in Drenthe hebben gekregen, waar hij zijn vrouw Amalia Elisabeth van Schatteburg Collmann (of Collmann von Schatteburg) leerde kennen. Amalia was 8 februari 1847 geboren in het Duitse Laar (Grafschaft Bentheim, koninkrijk Pruissen). Dit plaatsje ligt vlak onder Coevorden. Het echtpaar Lokker was in augustus 1870 in Duitsland getrouwd. Dit betrof een kerkelijk huwelijk. In Duitsland gold dat huwelijk op dat moment nog gewoon als het wettelijke huwelijk. De Burgerlijke Stand werd in Pruissen in 1874 ingevoerd (en in heel Duitsland pas vanaf 1876). Dit kerkelijk huwelijk werd in Nederland echter niet erkend als burgerlijk huwelijk, wat er toe leidde dat Lokker en zijn vrouw in november 1873 alsnog voor de ambtenaar van de Burgerlijke Stand van Haaksbergen moesten trouwen. Het echtpaar Lokker kreeg vier kinderen die te Haaksbergen werden geboren (twee voor en twee na het burgerlijk huwelijk):
1) Neelina Geertruida Adriana Lokker, geboren 29 november 1871.
2) Geertruida Carolina Lokker, geboren 16 april 1873.
3) Johanna Margaretha Lokker, geboren 19 oktober 1876.
4) Elizabeth Antje Rudolfine Lokker, geboren 26 juli 1881.

Op 1 januari 1875 werd Lokkers salaris verhoogd van f 300,- tot f 400,-. Enkele keren vroeg hij om de aanstelling van een vroedvrouw, die er toen kennelijk niet was. Tot in 1860 had Haaksbergen een vroedvrouw gehad. Daarna enkele jaren niet. In de periode 1860-1864 was het aantal levenloos aangegeven kinderen te Haakbergen het hoogste van Overijssel, namelijk 69,9 tegen gemiddeld in Overijssel 56,13 per 1000 geboortes. Pas in 1880 vond Lokker een luisterend oor en werd er een vroedvrouw benoemd.

Het gezin Lokker woonde tot in 1879 aan de Molenstraat. Daarna kon Lokker een groter huis huren dat beter bij zijn status paste. Dit was de villa van notaris Gerard Jordens aan het eind van de Oostenstraat, op de hoek met de huidige Sterrebosstraat, daar waar we nu het appartementencomplex ‘Brinckstaete’ vinden.
Jordens was sinds 1860 notaris van Haaksbergen. In 1879 werd Jordens notaris in Enschede en verhuisde hij met zijn inwonende moeder en dienstbode naar de grote stad. De woning in Haaksbergen werd voorlopig niet verkocht, maar verhuurd. De huurder werd vanaf 1879 dus dokter Lokker, die hier met zijn gezinsleden en personeel ging wonen.

Lokker was zoals gezegd een liefhebber van de jacht. Dit blijkt ook uit diverse advertenties in kranten. Deze hebben de kop ‘Jagt-waarschuwing’ en werden in het najaar geplaatst om anderen te waarschuwen dat het op veel gronden verboden was te jagen. De waarschuwingen werden ondertekend door het (jacht)bestuur, waarvan Lokker samen met andere notabelen lid was. Lokker was in Haaksbergen ook lid van een kaartclub, waarbij hij de fabrikanten Jordaan en Ten Hoopen als medeleden kende.

Onder de notabelen van het dorp werd Lokker zeker wel gewaardeerd. Dat blijkt ook uit het volgende, waarvan de aanleiding onduidelijk is. De Tubantia van 1 januari 1881 plaatste het volgende bericht: “Haaksbergen, 29 Dec. Als een blijk van hoogachting werden den heer Lokker, geneesheer alhier, dezer dagen verscheidene prachtige en kostbare geschenken aangeboden door eenige voorname ingezeten dezer gemeente. O.a. twee smaakvolle fauteuils. Wel een bewijs hoe hen alhier de diensten van den bekwamen dokter naar waarde weet te schatten”.

Coevorden
Lokker werd op 15 juni 1886 benoemd te Coevorden, waar hij zijn carrière als arts kon voortzetten. Het hele gezin verhuisde met hem mee naar deze Drentse vestingstad. Zijn woning in Haaksbergen werd in datzelfde jaar door notaris Jordens verkocht aan fabrikant Wisselink, waarna het huis werd verbouwd en de naam ‘Villa Wisselink’ kreeg. Tot 2010 stond op deze plek het postkantoor.
De opvolger van Lokker mocht dus niet jagen, maar daar werd al snel een mouw aangepast, aangezien de meeste artsen in die tijd natuurliefhebbers bleken te zijn. Benoemd werd met ingang van 1 augustus 1886 Warmold Prins uit Gasselte. Na het huwelijk met Wilhelmina Petronella Jordaan vestigde hij zich in de Molenstraat (tegenover de later naar hem vernoemde Dr. Prinsstraat). Vanaf 1890 kreeg Prins van jaar tot jaar ontheffing van het jachtverbod, mits hij tot 10 uur ‘s morgens thuis bleef of in ieder geval bereikbaar was. Aanvankelijk was ook Prins de enige arts in Haaksbergen. Pas in 1925 kreeg hij ‘gezelschap’ van een collega. Tweede arts in Haaksbergen werd toen zijn neef Dr. Lodewijk Johannes Geselschap.
Jan Jabob Lokker bleef tot zijn pensionering arts te Coevorden. Daarna vertrok hij met zijn vrouw naar haar geboorteplaats Laar in Duitsland om van de oude dag te genieten. Hier is hij op 81-jarige leeftijd overleden. Zijn advertentie vermeldt: “Heden overleed onverwacht onze beste Vader, Behuwd- en Grootvader Jan Jacob Lokker, rustend Geneesheer”. Zijn vrouw overleed aldaar in 1937 en werd 89 jaar.

Bronnen:
-Historie van Haaksbergen deel III;
-Bevolkingsregisters en registers Burgerlijke Stand van Haaksbergen;
-artikelen in Tubantia, o.a. 1 januari 1881
-collectie familiesadvertenties CBG Den Haag.
Foto: Archief Twentse Textielfamilies, familiearchief Jordaan, inv.nr. 3985 (mda Derk Jordaan).

Foto('s) afkomstig van de Facebookpagina Oud-Haaksbergen: https://www.facebook.com/groups/171140093245568, geüpload met commentaar door Eric Ooink van de Historische Kring Haaksbergen