Foto van de week

 Eric Ooink
4 juli 2024

Begrenzing Haaksbergen Grensstenen/Markepalen (1988)
Foto’s uit de MIP-collectie Haaksbergen deel 17

Komende zaterdag 6 juli is er een fietstocht met de markegrens van Haaksbergen/Honesch als thema. Haaksbergen/Honesch is één van de zes marken die binnen de gemeentegrens van Haaksbergen heeft gefunctioneerd. Op de grens van deze marke staan diverse interessante markepalen, waaronder de Grevenpaal, de paal aan de Veldmaterstraat en de Jurisdictiepaal. Alledrie staan ze op de monumentenlijst.

Marke en markegrenzen

Een marke was van oorsprong een vereniging van eigenaren van de boerderijen in één of meer buurschappen. Deze regelde het beheer van de gemeenschappelijke, meestal woeste, gronden, zoals bossen, heide en veen vaak werden genoemd.
In 1832 (begin Kadaster) kende de gemeente Haaksbergen 7000 ha (gemeenschappelijke) markegrond. Dat is maar liefst 65 % van het grondoppervlak van de gemeente.
De marke had oorspronkelijk een privaatrechtelijk karakter, maar in de loop der tijd kreeg deze ook bemoeienis met publieke zaken, zoals onderwijs, wegen en waterlopen.
Daar waar de gemeenschappelijke grond van de ene marke grensde aan die van de ander ontstonden wel eens strubbelingen en moest er paal er perk worden gesteld. Op markante punten in het landschap waren op de markegrenzen stenen of houten markeringen aangebracht. In Noordoost Twente werden vaak stenen (veldkeien) gelegd. In Haaksbergen werden, noodgedwongen door een gebrek aan grote veldkeien, meestal zandstenen of houten palen geplaatst. Nadat de marken in de loop van de 19e eeuw ophielden te bestaan raakten de markegrenzen vergeten. De oude grensmarkeringen werden veelal als een sta-in-de-weg ervaren. Deze hadden immers hun oorspronkelijke functie verloren. Het gevolg was dat diverse exemplaren verdwenen.

Uitingen van cultuur

Oorspronkelijk waren er zeker 51 van deze grensmarkeringen. Haaksbergen telt momenteel 20 markepalen en 2 markestenen. Grensmarkeringen als markestenen zijn kleine cultuurhistorische elementen, uitingen van cultuur, die belangrijk zijn voor de identiteit van een gebied. De palen of stenen zijn een tastbare herinnering aan het bestaan van de marken, die een belangrijke stempel hebben gedrukt op het landschap van Haaksbergen en omgeving.

Jurisdictiepaal (Niekerkerweg, op de Duitse en Gelderse grens)

De Jurisdictiepaal uit 1766 behoort tot de mooiste (rijks)grensstenen van Haaksbergen, gemerkt met de wapens van Overijssel, Gelderland en het vorstbisdom Münster.

De paal speelde een rol bij de strijd om het Twistveld; een grensgeschil tussen de Haaksbergse marken Haaksbergen & Honesch en Langelo met de Gelderse marke Rekken. De strijd die in 1611 was begonnen eindigde in 1773. In dat jaar kreeg de Jurisdictiepaal zijn huidige standplaats.

Jurisdictie is een ander woord voor rechtsmacht en heeft betrekking op het gebied waarover een overheidsorgaan bevoegd is. Naar aanleiding van een lange reeks van grensconflicten werd er in 1765 een conferentie in het klooster Groot Burlo bij Winterswijk gehouden tussen afgevaardigden van Gelderland en het Hoogstift Münster. Na het tekenen van het verdrag van Burlo werd in 1766-1769 een serie van 186 grensstenen op de grens tussen Gelre en Münster geplaatst. Paal nr. 1 is de Jurisdictiepaal, als opvolger van een houten jurisdictiepaal. Paal nr. 186 staat bij de Rietstapperbrug in Dinxperlo.

Aan de Overijsselse kant van de Jurisdictiepaal loopt de grens met het voormalige vorstbisdom Münster tot aan de Drilandsteen bij Overdinkel. In 1773 werden de nog aanwezige houten palen op deze grens vervangen door stenen exemplaren. Ook hier is de Jurisdictiepaal nr. 1 van een serie van 87 grensstenen. Nr. 87 is de Drilandsteen bij het drielandenpunt op de grens tussen het graafschap Bentheim, het prinsbisdom Münster en Overijssel. Overijssel was tot 1795 één van de onafhankelijke of soevereine staten die deel uit maakten van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

In de Franse tijd werden de grenzen tussen Overijssel en Gelderland gewijzigd. De Fransen kozen in 1807 natuurlijke grenzen en hiermee werd de Buurserbeek/ Schipbeek provinciegrens. Dit had ook consequenties voor Haaksbergen. Zo werd het grootste deel van Buurse bij de voogdij Neede gevoegd (vanaf 1811 was dit de gemeente Neede). Na de Franse overheersing werd de oude situatie weer hersteld. Hierdoor is de Jurisdictiepaal sinds 1814 (weer) het laakpunt tussen de provincies Overijssel en Gelderland.

In 1825 werden de gemeentegrenzen van Haaksbergen vastgelegd. Dit was nodig om de invoering van het Kadaster mogelijk te maken. De grenspaal wordt dan genoemd in het zogenaamde Proces-verbaal der Grensbepaling en is vanaf dat moment tevens de officiële grensscheiding tussen de gemeenten Haaksbergen en Eibergen (nu Haaksbergen en Berkelland).

De Jurisdictiepaal is een gemeentelijk monument.

Grevenpaal (einde Kolenbranderweg-Grevenpaalweg)

Viermarkenpaal.

Begrenzing tussen Beckum (landgericht Delden), Usselo (landgericht Enschede), Haaksbergen/Honesch en de marke Holthuizen & Eppenzolder/Stepelo (beide laatsten in het landgericht Haaksbergen). Als Grevenpaal genoemd in het Proces-verbaal der Grensbepaling van Haaksbergen (1825), Hengelo (1820) en Lonneker (1826). Vanaf dat moment tevens laakpunt tussen die gemeenten. Sinds 1934 de begrenzing tussen de gemeenten Haaksbergen, Hengelo en Enschede. Ook op kerkelijk gebied is de paal functioneel geweest, namelijk bij de parochie-indeling. Hij geeft de scheiding aan tussen de parochies Beckum (H. Blasius), Boekelo (H. Marcellinus) en De Veldmaat (H.H. Bonifatius & Gezellen).

Als gevolg van een twist over de markegrens werd hier in 1614 een nieuwe markepaal opgericht ter vervanging van een verdwenen paal ‘achter des Grieven landt…..’. De steen is genoemd naar het nabijgelegen boerenplaatsje ‘n Greven. Uit het Proces-verbaal van Grensbepaling blijkt dat de paal op het ‘Gemeente Veld’ staat bij het weiland van Egbert Greven in Boekelo.

In 1976 herplaatst. (oorspronkelijke plek 30 meter richting Beckum en dan 12 m vanaf de beek het weiland in).
Deze grenspaal is een rijksmonument en staat tegenwoordig 40 meter zuidoostelijk van de oorspronkelijke plek.

Veldmaterpaal (Veldmaterstraat bij het spoor)

Grenspaal tussen de marke Holthuizen & Eppenzolder/Stepelo met de marke Haaksbergen/Honesch, geplaatst in 1780. Tevens laakpunt van de buurschappen Holthuizen en Eppenzolder.

Bij het bouwrijpmaken van de woonwijk De Els, omstreeks 1968-1969, was de steen van zijn plaats verdwenen. Begin jaren zeventig werd de steen in de buurt van de oorspronkelijke plek teruggeplaatst.

Deze grenspaal is een gemeentelijk monument.

MIP
Het Monumenten Inventarisatie Project, afgekort MIP, werd in Haaksbergen in de periode 1987-1988 door Het Oversticht uitgevoerd.
Het doel van het project was om waardevolle objecten uit de periode van de zogenaamde jongere bouwkunst en stedebouw (1850-1940) te inventariseren. Het ging hierbij om boerderijen, woningen, kerken en andere kleine of grote bouwwerken van de jongere bouwkunst. Ook vergeten objecten uit de periode daarvoor, zoals grensstenen en boerderijen werden nu alsnog meegenomen.
Er werden zo’n 300 objecten gefotografeerd en beschreven. Uiteindelijk werd hieruit een selectie gemaakt voor de gemeentelijke monumentenlijst, die uiteindelijk in 1996 werd vastgesteld.
De foto’s van de gemeente Haaksbergen zijn in twee verzamelingen bewaard gebleven:
1) Het Oversticht in Zwolle. De HKH heeft afdrukken van deze zwart-wit foto’s in de collectie.
2) Gemeente Haaksbergen. Betreft kleurendia’s. Deze zijn tegenwoordig bij de HKH ondergebracht en gescand.

.

Foto('s) afkomstig van de Facebookpagina Oud-Haaksbergen: https://www.facebook.com/groups/171140093245568, geüpload met commentaar door Eric Ooink van de Historische Kring Haaksbergen